Een Venetiaanse weduwe
Inleiding
De Venetiaanse weduwe in het kostuumboek van Lucas d’Heere heeft een lang, zwart kleed aan. Op haar hoofd draagt ze een zwarte doorzichtige sluier. Ze ziet er jong uit. Haar houding is zedig.
In deze (korte) expo wordt er gekeken wat kostuum- en gedragsboeken ons kunnen vertellen over Venetiaanse weduwen in de tweede helft van de zestiende eeuw. Kostuumboeken kunnen ons iets zeggen over de kleding; gedragsboeken over het gepaste en verwachte gedrag. Wat is de context rond deze figuur?
Weduwen in Venetiaanse context
Kostuum- en gedragsboeken tonen vaak weduwes met een hogere, vaak adellijke status. Dit konden oude, maar ook jonge vrouwen zijn. Dit is ook te zien in de gedragsboeken. Deze jonge weduwleeftijd kan bijvoorbeeld komen door het overlijden van de man aan een ziekte of op het slagveld. Weduwen hebben wat vrijheid en kunnen vrij beschikken over hun goederen. Ze beheren het huishouden. Ze zijn vrij om te kunnen hertrouwen al wordt dit afgeraden.
Weduwen in kostuumboeken
De Venetiaanse weduwe in het kostuumboek van d’Heere draagt een zwart kleed dat tot op de grond komt. Haar haar is opgestoken en ze draagt een doorzichtige zwarte sluier. De groene stof onder het middenlijf is zichtbaar. In tegenstelling tot de Venetiaanse courtisane heeft de weduwe een vrome en ingetogen houding.
De kleding van Venetiaanse weduwen in andere kostuumboeken is niet zo verschillend. In De gli habiti antichi et moderni van Vecellio draagt de Venetiaanse weduwe ook een lang, zwart kleed met een zwarte, niet doorzichtige sluier. Haar houding is interessant. Ze is met haar rug naar ons toe gedraaid, maar ze kijkt net om. De Venetiaanse weduwe in Bertelli’s Diversarum nationum habitus draagt ook een lang, zwart kleed dat volumineuzer is dan in de vorige voorbeelden. Ook zij draagt een zwarte, niet doorzichtige sluier. Er is bruine stof te zien van onder haar jurk. Ze draagt een bruine parelketting. Haar blik lijkt angst of verdriet te tonen en het lijkt alsof ze iets wil zeggen door de houding van haar handen.
In het gedragsboek van Cabei, dat verder aan bod zal komen, wordt er echter een andere gewoonte vermeld. Vrouwen dragen namelijk bruine kleren. De auteur vindt dit een verachtelijke praktijk omdat dit vrouwen mooier maakt. Volgens hem is het beter om zwarte en eenvoudige kleren aan te doen zonder enige versiering. Dit uit beter het verdriet.
Le vedove di Venetia...
Uit Vecellio's De gli habiti antichi et moderni di diversi parti del mondo (1598)
Weduwen in gedragsboeken
De auteur van het gedragsboek Ornamenti della gentil donna vedova is Giulio Cesare Cabei. Het is geschreven in Italië rond dezelfde periode als de Venetiaanse weduwe uit het kostuumboek van d’Heere. Hij schreef dit als een (morele) gids voor nobele weduwen en vrouwen. Hij baseerde zich hiervoor op een weduwe die hij kende. Hij gebruikte haar als voorbeeld voor anderen omdat ze zo zedig en bescheiden is.
In dit gedragsboek staat hoe een weduwe zich hoort te gedragen. Daarnaast plaatst Cabei weduwen in een bepaald kader in de maatschappij. Ze krijgen een bepaalde plaats toebedeeld. De auteur schrijft bepaalde richtlijnen voor, maar daarom is de realiteit niet zo. Ze zijn eerder morele standpunten of praktische geboden. In de praktijk kon dit anders zijn.
Cabei adviseert naast kleding ook welke houding aan te nemen. Dit houdt in met wie je omgaat, je taalgebruik en hoe (vaak) je spreekt. Je entourage, je houding en wat je zegt, is namelijk belangrijk omdat het je status reflecteert. En dit is onlosmakelijk verbonden met de eer van je familie.
Dus raadt hij concreet aan om op een gematigd tempo te spreken met wat autoriteit, maar ook zacht en zonder de stem te verheffen. Ook is het beter niet luidop te lachen en altijd de waarheid te spreken. Bovendien beveelt de auteur aan te vasten en wijn met mate te drinken. Dit niet uit gezondheidsredenen (integendeel: wijn wordt als gezond beschouwd en zorgt voor een balans in de lichamelijke sappen), maar omdat (een overmaat aan) wijn gezelligheid en daarmee ook lusten opwekt.
"Che in lei si habbia à destare par oppara della intemperata superfluità de cibi, e del vino, in cui e riposta la lussuria, perche essendo in lei morta la sfrenata concupiscenza, molto meglio possi viver lo spirito, pronto alle virtuose e sante operationi" Uit Ornamenti della gentil donna van Cabei
In zijn boek geeft Cabei ook richtlijnen over hoe het te huishouden runnen, hoe en welke bedienden te kiezen, welke opvoeding aan je kinderen te geven… En raadt hij aan niet te hertrouwen aangezien je dan als moeder je kinderen uit je eerste huwelijk moet achterlaten.
De weduwe moet volledige zelfbeheersing, bescheidenheid en kuisheid uitstralen. Ze moet bijna als een heilige leven en zich volledig toeleggen op haar kinderen, het huishouden, bidden en daarnaast liefst ook nog liefdadigheidswerken doen. In feite lijken Cabei’s opvattingen heel sterk op richtlijnen voor jonge ongetrouwde vrouwen. Deze opvattingen stemmen overeen met gedragsboeken van andere auteurs.
Werkelijkheid of ideaal?
Kostuum- en gedragsboeken tonen niet de ongefilterde historische werkelijkheid. Ze tonen wel de normen, waarden, verwachtingen etc. van de makers. Ze tonen een mentaliteitsgeschiedenis. De auteurs stellen deze boeken namelijk met een bepaald doel op. In hun drang naar kennis halen ze de plaatselijke klederdracht uit hun context en abstraheren ze het. Er ontstaat een versimpeling die geen rekening houdt met de context, persoonlijke stijl, variaties, modes of uitzonderingen. De afgebeelde kleding staat zogezegd vast in de tijd. Hierdoor worden de afgebeelde figuren eerder een stereotype. Ze kunnen mogelijks een algemeen beeld geven, maar het toont de sociale realiteit niet.
Daarbij zijn de persoonlijke keuzes van de auteur doorslaggevend op het perspectief van de lezer. Hij kiest wat en wie er wel, of niet, wordt afgebeeld en hoe.
Dit geldt ook zeer sterk voor gedragsboeken. Het is vooral een meningsuiting, of een hoopvolle verwachting, van de auteur. Dit kan eventueel overeenstemmen met de opinies of etiketten van een bepaalde groep of zelfs van de samenleving, maar dit toont daarom niet de geleefde werkelijkheid.
Conclusie
In bronnen dragen Venetiaanse weduwen vaak zwarte kleren met een al dan niet doorzichtige zwarte sluier. Ze staan centraal in de familie en hebben wat bewegingsvrijheid.
Het is niet gemakkelijk om met deze bronnen een volledig en waarheidsgetrouw beeld te krijgen in de dagelijkse werkelijkheid van Venetiaanse weduwen in de zestiende eeuw. Wel kan het ons al een inzicht geven in de mentaliteit en ietwat in de geleefde werkelijkheid van toen.
Orane Renard
Beknopte bibliografie
Bellavitis, Anna. “Dot et richesse des femmes à Venise au XVIe siècle.” Clio, nr. 7 (1998).
Cavallo, Sandra en Lyndan Warner, eds. Widowhood in medieval and early modern Europe. Women and men in history. Harlow: Pearson Education Limited, 1999.
Crofts, Frederick G. “Visualizing Germaness through costumes in the sixteenth century.” The Historical Journal 64, nr. 5 (2021): 1198–229.
Sanson, Helena. “Conduct for the real widow: Giulio Cesare Cabei’s Ornamenti della gentildonna vedova (1574).” In Conduct literature for and about women in Italy 1470-1900. Prescribing and describing life., uitgegeven door Helena Sanson en Francesco Lucioli, 41–61. Parijs: Classiques Garnier, 2016.
Smith, Alison A. “Locating power and influence within the provincial elite of Verona: aristocratic wives and widows.” Renaissance Studies 8, nr. 4 (1994): 439–48.