Duitse landsknechten
Genderidentiteit staat meer dan ooit in de belangstelling. Ons begrip van mannelijkheid en vrouwelijkheid wordt voortdurend in vraag gesteld. Vaak ligt de nadruk op negatieve aspecten van mannelijkheid. Deze gedragingen worden benoemd als “toxic masculinity”.
Deze evolutie is niet nieuw. Doorheen de geschiedenis verandert mannelijkheid constant. Zo waren er in de vroegmoderne tijd ook duidelijke opvattingen over mannelijkheid. Er is geen beter voorbeeld dan de landsknechten, toen de ultieme belichaming van mannelijkheid. De populaire figuren komen vaak voor in kostuumboeken, zoals in dat van Lucas d’Heere.
Wat zijn landsknechten?
De man links is een typisch voorbeeld van een landsknecht. Zijn kledij bestaat uit een "doublet" met wijde mouwen die insnijdingen hebben waardoor de onderliggende stof zichtbaar is. Hetzelfde geldt voor de broek. Deze “puff and slash” mode is kenmerkend voor de landsknechten. Typisch zijn ook de asymmetrie en felle kleuren. Landsknechten dragen ook meestal een hoed, vaak met een struisvogelveer. Zelfs hun schoenen zijn typerend.
De landsknechten zijn een product van de zestiende-eeuwse militaire revolutie. In 1487 werden ze door keizer Maximiliaan I gecreëerd als elite-eenheid. Landsknecht betekent letterlijk: dienaar van het land. In de praktijk waren het echter huursoldaten. Ook hun opvallende klederdracht is te danken aan Maximiliaan I die de beperkingen op kledij voor hen afschafte als compensatie voor hun beroepsrisico’s. De landsknechten profiteerden sterk van dit privilege door uitbundige en dure kledij te dragen.
Landsknechten werden gerekruteerd uit heel Europa maar hoofdzakelijk uit Duitsland en de Lage Landen. Een sterke hiërarchie en regels dienden voor een goede discipline te zorgen. Een leger bestond uit piekeniers (met lange speren), arquebusiers (met een geweer) en hellebaardiers, die bij d’Heere te zien zijn. In hun glorietijd waren ze de meest beruchte en populaire voetsoldaten van heel Europa. Dit bleef echter niet duren. Door de standaardisering van staande legers werden huurlingen overbodig. Rond het midden van de 17e eeuw waren de landknechten geschiedenis.
Landsknechten als ideaal
In afbeeldingen van landsknechten duiken bepaalde elementen steeds weer op, want ons iets leert over de beeldvorming. Jacob Köbel toont in zijn werk “Wapen” op iedere bladzijde een vaandeldrager. Het zijn landsknechten die de vlag van hun regio dragen. Ze golden dus als trots voor het Heilige Roomse Rijk en representatie van de staat.
Symbool van status
Landsknechten worden bijna altijd afgebeeld met gezichtsbeharing: een snor of een baard. In de Renaissance werden ze gedragen door de hogere klasse en anderen die hun mannelijkheid, status en autoriteit duidelijk wilden maken. Hetzelfde geldt voor hun rechte houding en hun kleren, van de duurste stoffen gemaakt. Ook de arm in de zij, de zogenaamde “Renaissance elbow”, diende om dit te benadrukken. Het zijn dingen die vooral in afbeeldingen van de adel voorkomen. De afstand van landsknechten tot de gewone bevolking wordt hierdoor vergroot.
Symbool van kracht
De afbeeldingen vertonen meestal, zoals bij d’Heere, een landsknecht met een hellebaard of een “Zweihänder” (een groot zwaard). Landsknechten met deze wapens waren gekend als “Doppelsöldner”. Dit waren de beste soldaten die aan het front van de veldslag moesten vechten met een dubbel loon als beloning. Ze waren een symbool voor kracht, moed en zelfzekerheid. Ook hun serieuze gezichtsuitdrukking en houding tonen dit.
"Toxic masculinity" in de 16e eeuw
Niet alles was echter positief. De landsknechten waren befaamd voor hun misdragingen. Op deze manier zijn ze tegelijk ook een voorbeeld van het allerslechtste van mannelijkheid. In een werk van Monogrammist AP, genaamd “Bordeelscène”, kunnen verschillende vormen hiervan gezien worden. Het is duidelijk aangegeven dat op dit gedrag neergekeken werd. In de linker bovenhoek van de prent keert Jezus hen de rug toe.
Brutaliteit en overdaad
De herberg en het bordeel waren in de vroegmoderne tijd praktisch exclusief mannelijke ruimtes. Landsknechten hadden een filosofie waarbij ze in hun korte leven zoveel mogelijk wilden genieten en feesten. Ze waren vaste klanten en spendeerden er een groot deel van hun vrije tijd. Dit werd als negatief gezien want een man diende voor zijn familie te zorgen. Hierbij hoorde overmatig drinken. Dit was meer acceptabel voor mannen dan vrouwen, maar er werd nog altijd op neergekeken. Zelfcontrole was een belangrijke mannelijke waarde. Het scheidde hen van vrouwen die gezien werden als te emotioneel en irrationeel en daardoor inferieur. Alcohol bracht deze vrouwelijke trekken naar boven.
Toch waren er groepen die zich tegen deze opvattingen verweerden, zoals de landsknechten. De herberg diende als een plaats om hun mannelijkheid en dominantie te tonen. Dit uitte zich in competitief gedrag. Drankwedstrijden en gokspelen waren er erg populair. Dit is ook te zien op de prent. Aan de tafel vindt er een gokspel plaats. Hun machogedrag samen met de invloed van alcohol leidde regelmatig tot ruzie, de landsknechten waren grote vechtersbazen, zowel beroepsmatig als in hun vrije tijd.
In het bordeel vond uiteraard ook prostitutie plaats. Hier werd op neergekeken aangezien het leidde tot ontrouw. Onder soldaten was dit niet problematisch. In de prent is dit aspect deels gecensureerd. Wie goed kijkt ziet in de rechter bovenhoek een witte lijn rond het bed. Deze scène werd vervangen omdat ze te expliciet was.
De landsknechten zijn ook gekend voor hun buitensporige gewelddadigheid. Zowel van fysieke als seksuele aard. Dit ging regelmatig samen met plunderingen. In 1527 vond de Sacco di Roma plaats, hierbij begaat een leger van landsknechten grote gruweldaden. Dit werd beschreven door Jacopo Buonaparte, een ooggetuige, in zijn werk "Sac de Rome".
“Ces barbares n’avaient de considération ni pour l’élévation du rang, ni pour la noblesse du sang, ni pour les prières de la beauté, ni pour les larmes des mères: leurs coeurs étaient fermés à tout sentiment d’humanité” – Jacopo Buonaparte
De katholieke kerk als criticus
Hun slechte gewoonten leidden ertoe dat de katholieke kerk grote criticus was van de landsknechten. Door hun levensstijl en attitude werden ze als zondaars gezien: trots, hebzucht, lust, gulzigheid en woede. Allen zijn ze snel te herkennen in de landsknechten.
De landsknechten waren ook vooral uit protestantse streken afkomstig: de Lage Landen en het huidige Duitsland. Ze speelden een rol in religieuze conflicten zoals de 80 jarige oorlog, aan beide kanten naargelang de hoogste bieder. De Sacco di Roma, het plunderen, vernielen en uitmoorden van Rome, de hoofdstad van het katholicisme, zorgde ook voor een ernstig beschadigde reputatie. Jacopo Buonaparte’s getuigenis beschrijft hoe de landsknechten kerken binnendrongen en er de kunst vernietigden, een soort beeldenstorm avant la lettre.
In "De kruisiging" van Jacob Cornelisz van Oostsanen, dat de lijdensweg en kruisiging van Jezus uitbeeldt, zijn de Romeinse soldaten vervangen door landsknechten. De landsknechten doden Jezus en de waarden waarvoor hij staat, de boodschap van God. Het is duidelijk dat dit werk bedoeld was voor katholieken aangezien Maria en de apostelen als heilig worden afgebeeld met een aureool.
Zelfperceptie van de landsknechten
De herberg was ook een plaats waar muziek en zang welkom waren. De landsknechten waren gekend als muzikanten en worden vaak afgebeeld met instrumenten. Heel wat drinkliederen die toen gezongen werden zijn bewaard gebleven. In het “Antwerps Liederenboek”, staan er enkele neergeschreven. Dit geeft ons de kans om hun eigen woorden te horen.
In de liederen komt de cultuur van de landsknechten aan bod. Trouw tot de dood is belangrijk, aan de keizer en de “hooftman”, de leider van de groep. De insnijdingen van de kledij en luxe zoals gouden decoraties en wijn worden vermeld. Hij legt zo de nadruk op de afstand tussen hem en het gewone volk. Vaak wordt het woord “vroom” gebruikt om de landsknecht te omschrijven. Vroeger betekende dit woord zoiets als heldhaftig of moedig.
De thematiek van de liederen zijn vooral liefde en drank. De landsknecht ziet zichzelf als een versierder die in de smaak valt bij jonge vrouwen. Bijzonder is dat de moeder van de vrouw telkens haar waarschuwt of kwaad is over de affaire. Hij is bewust van zijn negatieve invloed. Dit komt aan bod in het lied: “Vanden Lantsknecht”.
“Vrijdt u een lantsknecht seere
Volcht hi u altijt na
So slaet u ooghen nedere
Ende laet hem henen gaen
Och moeder seyde si moeder
Dien raet en ben ic niet vroet
Ick hebbe die lantsknecht liever
Dan alle mijns vaders goet
Hebdy den lantsknecht liever
dan alle us vaders goet
Och des moet god ontfermen
Dat ic u oeyt gedroech”
Conclusie
De landsknechten zijn een type huursoldaten die een volledig eigen cultuur hebben die verschillend is aan die van alle andere soorten soldaten. In vrijwel ieder aspect van hun leven, zowel in hun presentatie als hun gedragingen, zijn ze een vertegenwoordiging van mannelijkheid in de Vroegmoderne Tijd. Zowel de goede als de slechte kant. Door sommigen gezien als ideaal, door anderen als het kwaad zelve. Het is ook duidelijk dat zij zelf van dit contrast bewust waren. Het bijna stereotype beeld dat anderen van hen hadden werd omarmd en nagestreefd. Het is een beeld dat hen veel roem en aanzien opleverde.
Joppe Werbrouck
Beknopte bibliografie
Blau, Friedrich. Die deutschen Landsknechte: ein kulturbild. Duitsland: C.A. Starke, 1882.
Chojnacka, Monika, Merry E. Wiesner-Hanks. Ages of woman, ages of men: Sources in European social history, 1400-1750. Londen: Longman, 2002.
Hailwood, Mark. “Gender and sexuality.” In Alcohol in the early modern world, uitgegeven door B. Ann Tlusty, 117-33. Londen: Bloomsbury Academic, 2021.
Millar, Gilbert John. “The landsknecht: His recruitment and organization, with some reference to the reign of Henry VIII.” Military Affairs 35, nr. 3 (1971): 95–99.
Oman, Charles. A history of the art of war in the sixteenth century. Londen: Methuen, 1937.