Een Turkse bedelmonnik
"Hoewel de man en vrouw allebei naakt waren, hinderde hen dat niet, want zij schaamden zich niet voor elkaar. [...] Toen zij dat hadden gedaan, kregen ze door dat ze naakt waren en zij schaamden zich. Van bladeren van een vijgenboom maakten ze schorten en hingen die om hun middel." (Gen. 2:25, 3:7)
Exotische naaktheid?
Sinds “het begin” wordt er al gesproken over naaktheid. Na de zondeval werden Adam en Eva er zich van bewust dat ze naakt rondliepen, waardoor ze zich probeerden te bedekken. Tot de vijftiende eeuw is dit in kunst te zien. Wanneer Adam en Eva afgebeeld werden in de periode voor hun zonde, zijn ze naakt. In de periode erna zijn ze gekleed. Naaktheid werd bijgevolg een gevoelig onderwerp in Europa, maar hoe stonden de Europeanen tegenover naaktheid in andere culturen? In verschillende verslagen rond de Nieuwe Wereld werd er gesproken over naakte mensen. Bovendien wordt de bevolking meestal naakt voorgesteld op prenten. Wat zijn onderliggende verklaringen hiervoor?
Naaktheid was niet enkel te vinden in het Europese verleden of het ‘heden’ van de Nieuwe Wereld, in Turkije werden bepaalde figuren eveneens naakt afgebeeld. Zoals één van de figuren voorgesteld in Lucas d’Heere’s kostuumboek, namelijk de Turkse bedelmonnik. Deze religieuze figuur werd ook een qalandar genoemd. In de Nieuwe Wereld zien we naaktheid bij de gehele bevolking, in Turkije zien we naaktheid bij specifieke figuren. Heeft dit invloed op hoe zij werden waargenomen door Europese ontdekkingsreizigers en kostuumboekmakers?
Het calvinisme en naaktheid
Religie speelde een belangrijke factor in opvattingen rond naaktheid. In de zestiende eeuw werd deze gedachtegang voorgetrokken door gereformeerde religies. Het calvinisme stelde dat naakt rondlopen een daad was van mensen met een lage moraal. Zeker vrouwen werden streng beoordeeld op het tonen van meer huid, zij zouden opzettelijk lust opwekken. Indien zij hun deugdzaamheid wouden beschermen, moesten ze zich goed kleden.
Kunst was een ander belagrijk aspect in de opvattingen rond naaktheid. Op een portret kon de toeschouwer op basis van de kledij ongeveer weten welke status de persoon had. Er waren portretten waar vrouwen (half)naakt op stonden. Zo schilderde Bellini een 'jonge vrouw die zich opmaakt'. Anders dan de prenten over de Turkse bedelmonnik is het geslachtsdeel hier bedekt. Toch ziet de vrouw er niet moreel inferieur of onzeker uit. Dit toont een dualiteit in de renaissance rond naaktheid.
Columbus over de Nieuwe Wereld
In 1492 vertrok Colombus via een nieuwe route naar het Oosten. Zonder het te weten kwam hij aan wal in de Nieuwe Wereld. Columbus hield een logboek bij over deze reizen. Hierin gaat het al snel over de naaktheid van de mensen daar. Columbus vermeldt dat zowel de koning, als het volk, als de vrouwen er zonder schaamte naakt rondliepen. Dit toont dat bij het bestuderen van de Nieuwe Wereld vrouwen evenzeer aan andere verwachtingen moesten voldoen dan mannen. Daarnaast verwachtte Columbus een schaamte over de naaktheid van de mensen. Dit linkte hij aan de schaamte van Adam en Eva. Dat Columbus als eerste de naaktheid besprak, betekent dat hij dit het belangrijkste element vond om de mensen uit de Nieuwe Wereld te definiëren en te beschrijven. Columbus beschreef de personen heel algemeen en deed blijken dat ze wachten om gekleed te worden door de Spanjaarden. Ze werden als primitief beschouwd. Toch vermeldde Columbus, zij het verbaasd, dat de mensen intellectueel ‘lijken’ en dat ze toch dichter bij de mens staan dan bij wilde dieren.
De Turkse bedelmonnik afgebeeld
De qalander te zien in het kostuumboek van d’Heere werd gebaseerd op deze uit het reisverslag van Nicolas de Nicolay. Via dit reisverslag werd de situatie van het Ottomaanse Rijk voorgelegd aan de koning van Frankrijk. Zo werd hij eveneens geïnformeerd over de qalandar.
Op de prent zien we een man die een langer bovenstuk zonder mouwen draagt, maar geen onderstuk of schoenen. Het bovenstuk is onderaan geopend waardoor zijn geslachtsdeel zichtbaar is. Accessoires draagt de bedelmonnik wel. Zo draagt hij een hoed, die het hoofd warm hield gezien de bedelmonnik kaal was. Daarnaast draagt hij oorringen, een ketting, armbanden en een ring rond het geslachtsdeel. Derwisjen werden gezien als plegers van sodomie, qalanders die geassocieerd werden met derwisjen bewezen dat dit bij hun niet voorkwam door hun geslachtsdeel te piercen. Dit werd benadrukt in kostuumboeken door middel van kleurschema’s, waardoor ook de seksuele onthouding werd beklemtoond. De Nicolay geeft aan dat enkel degenen met een gepierced geslachtsdeel mochten toetreden tot deze orde. Dit duidt op een nogal dwangmatige vorm van onthouding. De bedelmonnik staat in vooraanzicht waardoor we hem zien vanuit het standpunt van de Nicolay.
Wanneer het beeld van de Nicolay naast dat van d’Heere wordt bekeken, vallen er enkele verschillen op. Zo wordt de figuur van d’Heere niet frontaal afgebeeld. Gezien d’Heere zelf niet naar het Ottomaanse Rijk is gegaan, zou dit kunnen tonen dat hij verder van het onderwerp staat. Daarnaast is het geslachtsdeel doorschrapt. d’Heere was een aanhanger van het calvinisme en zoals eerder vermeld waren zij geen voorstander van naaktheid. Toch is de ring door het geslachtsdeel nog steeds zichtbaar, dit blijft een duidelijk symbool.
Lambert de Vos verbeeldde deze figuur op een heel andere manier. In zijn kostuumboek staat de qalandar niet achteraan afgebeeld bij de religieuze minderheden, maar eerder vooraan. Zij waren in Turkije dus zeker respectabel. De bedelmonnik draagt een witte rok, kenmerkend voor een andere groep van qalandars, heeft haar en de tepel is doorschrapt. Bovendien staat de figuur net zoals bij de Nicolay in vooraanzicht, omdat ook de Vos Turkije heeft bezocht.
Conclusie
In de renaissance was er dualisme in de opvatting over naaktheid. Zo werd dit niet geaccepteerd door bijvoorbeeld calvinisten, omdat de mens verplicht werd kleren te dragen na hun verdrijving uit het Paradijs. Toch werden er naaktportretten van vrouwen gemaakt waarbij zij niet als inferieur werden voorgesteld. Naaktheid in andere werelddelen werd ook niet geaccepteerd, toch is er een verschil in hoe deze ervaren werd.
Wanneer er gekeken werd naar de Nieuwe Wereld, werden de mensen inferieur weergegeven. Desondanks konden zij toch een zeker intellect bereiken en was er een mogelijkheid hen te beschaven door hen te kleden.
De Turkse bedelmonnik daarentegen was een prominent figuur in de Turkse samenleving. Hoewel deze dicht bij zijn religie bleef, werd hij gezien als iemand die gevangen zat in een rol. Onthouding was een verplichting en geen daad vanuit religieuze opvattingen. Door in de orde van de bedelmonniken te stappen koos hij ervoor naakt rond te lopen.
Amélie Bex
Beknopte bibliografie
Argenio, Daniele. “Le récit du voyage dans le Levant de Nicolas de Nicolay: le parcours d’un lettré au service de la monarchie française.” Diasporas: Circulations, Migrations, Histoire 35 (2020): 117-31.
Burke, Jill. “Nakedness and other peoples: rethinking the Italian renaissance nude.” Art History 36, nr. 4 (2013): 714-39.
Conrads, Marian. "Het Theatre van Lucas d'Heere. Een kostuumhistorisch onderzoek." PhD diss., Universiteit Utrecht, 2006.
Johnson, Carina L. “Naming the Turk and the Moor. Prehistories of race.” In Names and naming in early modern Germany, uitgegeven door Marjorie Elizabeth Plummer en Joel F. Harrington, 173-203. New York: Berghahn Books, 2019.
Todorov, Tzvetan. The conquest of America. The question of the other. Oklahoma: University of Oklahoma Press, 1999.