De paus en de kardinaal

De bovenstaande woorden komen uit de Lof der Zotheid of Laus Stultitiae, geschreven door Desiderius Erasmus in 1509. Het werk uit op satirische wijze kritiek op de rooms-katholieke kerk. Het is een van de vele voorbeelden van kritiek op de Roomse kerk en haar praktijken, met name zaken zoals het verkopen van aflaten aan leken. Aflaten waren bedoeld om de straffen voor zonden voor God kwijt te schelden. Bij de vermelding van het debat rond aflaten, doet wellicht de naam Martin Luther een belletje rinkelen. Luther had namelijk ook wel een en ander te zeggen over de Roomse kerk en uitte zijn kritiek in zijn 95 stellingen. Naast Erasmus en Luther zijn er nog talloze mensen die wat te zeggen hadden over de Roomse kerk, sommigen gekend bij naam en anderen anoniem.

De periode waarin deze kritiek, vooral in Duitsland en de Nederlanden, haar hoogtepunt bereikte, wordt de Reformatie genoemd. De Reformatie was een langdurig proces met vele ontwikkelingen, maar wordt vaak afgebakend tot de zestiende eeuw. Erasmus en Luther uitten beide hun kritiek via het geschreven woord, maar velen gebruikten ook beelden. Zo kwam er in de zestiende eeuw een golf aan zogenaamde spotprenten. Deze prenten dreven via symbolen en bijna cartooneske beelden de spot met de katholieke kerk. De prenten waren een manier om de katholieke hiërarchie te ondermijnen. Dit gebeurde vaak wel anoniem, uit angst voor vervolging.

Le Pape et Le Cardinal

In vergelijking met spotprenten is de tekening van de nochtans protestantse Lucas d’Heere vrij sec. De paus en de kardinaal zijn allebei uitgedost in hun liturgische gewaden en voorzien van hun attributen, zoals de pauselijke tiara, de rode kardinaalshoed en een staf. Verder valt ook de Sedia Gestatoria of de pauselijke draagstoel op. De achtergrond van de tekening en hun gelaatsuitdrukkingen blijven echter neutraal. De tekening van d’Heere geeft dus een informatieve, maar sobere weergave van de hoge clerici. Ze komt daarom van pas bij een vergelijking met de spotprenten. Het is namelijk het contrast tussen beide dat aantoont waarmee er in de spotprenten wordt gespeeld. Dit gaat dan vooral om het uiterlijk, de kledij en de symbolen van de katholieke kerk. Dit zal de focus zijn van dit onderdeel.

Hieronder zullen twee voorbeelden worden aangehaald. Het eerste voorbeeld is de gravure De beeldenstorm door de geuzen en het tweede voorbeeld is het voorblad van Den Byencorf der H. Roomsche Kercke, een satirisch werk van Philips van Marnix van Sint-Aldegonde.

Deze gravure dateert uit 1566, zoals bovenaan te zien is onder de tekst. De prent is tijdens de Beeldenstorm gemaakt en beeldt deze gebeurtenis ook af. In 1566 zijn er doorheen de Nederlanden verschillende Roomse kerken bestormd door tegenhangers van de kerk. De gebeurtenis kreeg haar naam, omdat er veel heiligenbeelden en relieken werden vernietigd. Veel protestanten waren van mening dat het vereren van heiligen en relieken tegenstrijdig was met het geloven en vereren van één god. Daarnaast was er ook een afkeer tegen de weelde en overdadige versiering in de Roomse kerk. Hiermee werden ook de gedecoreerde beelden en relieken bedoeld.

De prent is tekstueel opgedeeld in drie delen. Bovenaan en in het midden van de prent is de Beeldenstorm volop in gang. De beelden worden uit de kerk gehaald en gewassen. De protestanten proberen de beelden als het ware te reinigen van hun Roomse kenmerken. In het midden van de prent worden de laatste scherven bij elkaar geveegd. Deze protestantse boodschap wordt nog versterkt door de tekst rechtsonder. Hier worden de katholieke beelden beschreven als duivels.

In de linkerhelft van de prent worden de paus en de clerici afgebeeld. In de tekst eronder wordt het duidelijk dat ze bidden voor het behoud van het katholieke geloof. De figuur van de paus is in deze prent opvallend afgebeeld. Hij is op een podium geplaatst en volledig uitgedost met tiara. Er wordt hier niet echt gespot met zijn kledij, maar wel met de katholieke hiërarchie. In plaats van op zijn troon, zit de paus op een zevenkoppig monster. Dit monster wordt beschreven in de Openbaring van Johannes in het Nieuwe Testament. De paus wordt zeer negatief voorgesteld en zeker niet als iemand die macht en eerbied uitstraalt. Het einde van de katholieke kerk wordt in deze prent voorgesteld als de paus op het monster en de gebeden van de clerici zijn dan ook tevergeefs. Hier wordt ook nog eens extra de spot gedreven met de Roomse kerk door middel van de duivel. In de tekst bovenaan wordt het duidelijk dat zelfs de duivel, sneller dan de clerici, accepteert dat er einde is gekomen aan de katholieke macht.

In de Bijenkorf wordt commentaar geleverd op de Roomse kerk en haar praktijken (supra). Het originele werk dateert uit 1569, maar het voorblad hier komt uit een versie uit 1577.

De tekening zet eigenlijk al meteen de toon voor de verdere inhoud van het werk. Er wordt gespot met de Roomse hiërarchie. De hiërarchische structuur wordt voorgesteld als een bijenkorf met een koningin. De koningin is te vinden in het midden van de prent, vlak voor de korf, en stelt de paus voor met zijn tiara en zijn ferula of pauselijke staf. De andere bijen zijn de kardinalen, bisschoppen en monniken. Ze zijn respectievelijk te herkennen aan hun kardinaalshoeden, mijters of tonsuur. De bijenkorf is in de vorm van de pauselijke tiara met bovenaan de Sleutels van Petrus, het wapenschild van de paus. Naast het afbeelden van de paus als koningin, is ook dit commentaar op de machtsstructuur van de kerk. Verder is er buiten de ‘kerkelijke korf’ ook het een en ander de gang. De bijen gaan langs bij verschillende kerken en zijn druk bezig met het rondbrengen van aflaten. Onder de korf wordt er een persoon verzorgd door drie bijen. Dit is wellicht een verwijzing naar de kerkelijke praktijken rond het verkrijgen van zielenheil en aflaten. Ten slotte lijkt er een mis te gebeuren aan de linkerzijde van de tekening. Dit verwijst wellicht naar het debat rond de eucharistie tussen de Roomse kerk en protestanten. Dit is het theologische debat over of het brood en de wijn moeten gezien worden als het daadwerkelijke lichaam en bloed van Christus of niet.

Er zijn tijdens de Reformatie talloze spotprenten gemaakt. De voorbeelden hierboven waren er maar twee. Toch laten ze allebei zien hoe er werd gespeeld met de idee van de Roomse hiërarchie. De nadruk werd vooral gelegd op de macht en de (wan)praktijken van de rooms-katholieke kerk.

Yrsa Zuiderhoek

Conrads, Marian. “Het Theatre van Lucas d’Heere. Een kostuumhistorisch onderzoek.” PhD diss., Universiteit Utrecht, 2006. 

Edwards, Mark U., Jr. Printing, Propaganda, and Martin Luther. Berkeley:  University of California Press, 1994. 

Horst, Daniël R. De opstand in zwart-wit. Propagandaprenten uit de Nederlandse Opstand (1566-1584). Zutphen: Walberg Pers, 2003.

Scribner, Robert W. For the sake of simple folk. Propaganda for the German reformation. Cambridge: Cambridge University Press, herdrukte versie 2004. 

Zijp, R. P. “De iconografie van de reformatie in de Nederlanden, een begripsbepaling.” Bulletin van het Rijksmuseum 35, nr. 3 (1987): 176-92.