Een Ethiopische bisschop
Een opvallend beeld
Lucas d’Heere tekende bijna helemaal aan het einde van zijn kostuumboek een bijzondere figuur. Het is een man met een donkere huidskleur, gekleed in een lang wit gewaad. Hij draagt een roodblauwe tulband en in zijn handen heeft hij een staf en een boek. d’Heere noemde hem een ‘Ethiopische bisschop’, maar de auteur had waarschijnlijk nooit iemand uit Ethiopië ontmoet. Vanuit welk idee over Ethiopië heeft d’Heere dan deze bisschop getekend?
Om deze vraag te beantwoorden, keren we enkele eeuwen terug in de tijd. Ethiopië was aan het einde van de middeleeuwen immers niet zomaar een land voor Europa.
Priester Johannes
Europa was tijdens de veertiende en vijftiende eeuw sterk geïnteresseerd in Ethiopië. Een van de belangrijkste redenen daarvoor was de legende van Priester Johannes. Die stelde dat er ten oosten van Europa een machtige christelijke koning bestond die ongelofelijke rijkdommen bezat. Voor de Europese vorsten was deze koning de gedroomde bondgenoot in hun strijd tegen de moslimrijken in het Midden-Oosten en Noord-Afrika. Eerst dachten die vorsten dat het rijk van Priester Johannes in Azië te vinden was, maar vanaf de veertiende eeuw keken ze eerder naar Noord-Afrika, meer bepaald naar Ethiopië. Ze gingen er vanaf dan vanuit dat dat land het rijk van de Priester was.
Ethiopië werd zo een legendarisch koninkrijk voor het Europa van de veertiende, vijftiende en begin zestiende eeuw. Het was het land van Priester Johannes, een extreem groot, rijk, en machtig koninkrijk. Europese wetenschappers ondervroegen uit bewondering Ethiopische reizigers en vormden uiteindelijk een speciaal vakgebied voor de studie met betrekking tot het land. Cartografen tekenden op hun kaarten Priester Johannes in Ethiopië (zoals hier rechts). Europese heersers probeerden contact te leggen met de koning van het rijk. Onder meer Venetië, Aragon en de paus slaagden hier ook in. De relatieve onbereikbaarheid en zeldzame kennis over het land hielden daarbij de aantrekkingskracht ervan in stand.
In de eerste helft van de zestiende eeuw veranderde dat laatste. Het Ottomaanse rijk veroverde in 1517 Egypte en bedreigde zo de Portugese handel naar Azië. Op zoek naar een machtige bondgenoot trokken de Portugezen in 1520 naar Ethiopië. Al snel bleek dat het land echter niet het machtige koninkrijk was uit de legende van priester Johannes. In plaats van hulp te krijgen, moesten de Portugezen Ethiopië net ondersteunen. In Europa leek het rijk zo haar gewaardeerde positie binnen het Europese wereldbeeld te verliezen, maar was dat wel zo? Om die vraag te beantwoorden, vergelijken we eerst de tekening van de Ethiopische bisschop met de tekening van een katholieke bisschop uit het kostuumboek. Daarna bekijken we enkele teksten en kaarten die ons iets meer kunnen vertellen over de Europese visie op Ethiopië.
Twee bisschoppen
De afbeelding rechts is de tekening van d’Heere van een katholieke bisschop. Als we deze afbeelding nu vergelijken met die van de Ethiopische bisschop, zijn er direct enkele gelijkenissen te zien. Beiden dragen de twee belangrijkste elementen van de bisschoppelijke macht: een staf, en een speciaal hoofddeksel. De mijter en de tulband zijn wel verschillend, maar aan beiden hangen gelijkaardige linten. Dit lijkt erop te wijzen dat de hoofddeksels gelijk zijn in waarde. Verder is de witte tuniek van de Ethiopische bisschop van hetzelfde model als dat van de katholieke kerk, die symbool staat voor reinheid. De andere bisschop draagt ook zo’n tuniek, maar dan verscholen onder zijn lange dure mantel. Dat laatste heeft de Ethiopische figuur niet, net zomin als handschoenen. Wel heeft hij een boek vast, een teken van wijsheid, en is hij voornamelijk in het wit gekleed, een kleur die vooral de paus droeg binnen de katholieke kerk.
Beide bisschoppen lijken dus min of meer gelijkwaardig afgebeeld. d’Heere waardeerde een Ethiopische bisschop dus evenveel als een katholieke. Dit idee past binnen een specifieke context, die in het volgende stukje aan bod komt.
De plaats van Ethiopië
Francisco Alvares was een van de leden van een Portugese diplomatische missie naar Ethiopië. Samen met zijn medediplomaten reisde hij zes jaar lang doorheen het land, waarbij hij zo goed als alles opschreef wat hij meemaakte. Terug in Europa liet hij zijn verslag publiceren. Meerdere vertalingen ervan verschenen, waardoor heel wat Europeanen het konden lezen. Ethiopië was zo geen onbekend land meer voor Europa, ook niet voor zij die er nog nooit geweest waren. We zouden denken dat met het verslag van Alvares (en latere Jezuietenmissies) de legenden rond het rijk zouden verdwijnen, maar niets was minder waar.
Rechts zien we een kaart van Oost-Afrika van Abraham Ortelius uit 1574. De cartograaf duidt het gebied expliciet aan als het rijk van Priester Johannes. Hij geeft links bovenaan de titels van de Priester mee, waarbij hij onder meer aangeeft dat de heerser zou afstammen van de mythische koning Salomo. Ortelius schreef in de tekst die bij deze kaart hoort dat Ethiopië een immens rijk is, van de Atlantische Oceaan tot de Rode Zee. Verder vertelde hij ook dat de koning inderdaad Priester Johannes is, die volgens hem van Azië naar Afrika verhuisde.
Andere bronnen uit de late zestiende en begin zeventiende eeuw bevestigen deze ideeën over Ethiopië. Veel ervan zagen het land als groot, machtig en rijk. Verschillende legenden bleven bestaan. Antonio de Torquemada verhaalde van Ethiopiërs die hun kinderen op vogels lieten vliegen om hun moed te testen. Joseph Scaliger verdedigde in 1583 de stelling dat alle Ethiopiërs uit Azië kwamen en op een bepaald moment verhuisd waren naar Afrika. Ben Jonson liet in zijn maskerspel Masque of Blacknesse (1605) Ethiopië zien als een mythisch land waar de bewoners lijnen in het oppervlak van de maan konden lezen. Luis de Urreta stelde zelfs nog in 1609 dat Priester Johannes een immense schat zou bezitten, die groter was dan welke ook ter wereld.
De mythes rond het land verdwenen dus niet direct, ondanks het verslag van Alvares en de latere Jezuietenmissies naar Ethiopië. Het land bezat in de tweede helft van de zestiende en het begin van de zeventiende eeuw nog steeds een speciale status binnen het Europese wereldbeeld. Het is in die context dat we de Ethiopische bisschop van Lucas d’Heere moeten plaatsen.
Stach Legein
Beknopte bibliografie
Brewer, Keagan. Prester John. The legend and its sources. Farnham: Ashgate, 2015.
De Lorenzi, James en Matteo Salvadore. "An Ethiopian scholar in Tridentine Rome: Täsfa Ṣeyon and the birth of orientalism." Itinerario 45, nr. 1 (2021): 17-46.
Hume, Lynne. The religious life of dress. Global fashion and faith. Londen: Bloomsbury, 2013.
Kurt, Andrew. "The search for Prester John, a projected crusade and the eroding prestige of Ethiopian kings, c.1200-c.1540." Journal of Medieval History 39, nr. 3 (2013): 297-320.
Riello, Giorgio. 'The world in a book: the creation of the global in sixteenth-century European costume books." Past & Present, Volume 242, Supplement 14 (2019).