Ierse wilden

"Maer het volck leeft daer alom op het veldt onder hutten diese maecken med der haesten: ende leven daer bij naer ghelyc wilde Indiaenen, zonder religie ende wetten."

- Lucas d'Heere, in Corte beschryvinghe van England, Scotland, ende Irland (1575).

In de 16de eeuw leefden de Ieren aan de rand van de Engelse samenleving. Terwijl zij vochten voor autonomie, probeerde koningin Elisabeth I Ierland volledig onder haar gezag te brengen, maar dit bleek moeilijker dan gedacht.

Invloedrijke Engelsen slaagden erin de koningin te overtuigen van een nieuwe aanpak voor overheersing: kolonisatie. Via kleine kolonies zouden zij machtsbasissen tot stand brengen waaruit Engeland de rest van het eiland zou kunnen veroveren. De Ieren waarmee zij in contact kwamen, beschreven zij als wilde beesten, monsterlijk, zowel vanbinnen als vanbuiten. Ze zagen het als hun taak om hen beschaving en welvaart te brengen.

Maar naast deze dominante stereotypering ontdekken we ook een ander verhaal. Afgezien van de politieke geschillen was er ook plaats voor nuance, verwondering en toenadering; waarbij twee volkeren langzaamaan naar elkaar toegroeiden.

Femme et fille Irlandoises

De Engelse indeling van de Ieren varieerde afhankelijk van de doelen en perspectieven van de schrijvers. Deze diversiteit in categorieën weerspiegelde de uiteenlopende opvattingen van de Engelse kolonisten. Toch kunnen we over het algemeen twee belangrijke groepen onderscheiden: de “beschaafde” en de “wilde” Ieren.

In een poging kolonisten te lokken, beschreef Robert Payne uitvoerig de beschaafde Ieren in overwegend positieve termen. Zo sprak hij over een “beschaafd en eerlijk volk”, waarvan de meeste “goed Engels spraken” en “meer naar vrede verlangden dan de Engelsen zelf”.

Aan de andere hand beschreef kolonist Sir Thomas Smith enkel de wilde Ieren. Volgens Smith was het een volk die “bij elke kleine provocatie zal uitvliegen tot zij bevredigd zijn met bloed en vuur”.

Ook D'Heere splitste de Ieren in twee categorieën in zijn Beschrijving der Britse Eilanden, waarbij hij de beschaafde Ieren, zij het iets minder eervol, als 'getemd' beschreef en verder geen aandacht aan hen besteedde. Deze tweedeling vond ook plaats in het Théâtre. De kleding van zijn beschaafde Ierse vrouwen weerspiegelt hun ambivalente status als 'getemde' Ieren. Ze volgen de laat-middeleeuwse Engelse mode, maar dragen typische Ierse kleuren zoals rood en saffraan geel. Bovendien heeft de rechtervrouw Ierse wijde hangmouwen.

Een kaart van Ierland uit 1610 vat deze opdeling samen in een kleine kanttekening. Hierin zien we een drieledige hiërarchische opdeling. De wilde Ier is hier slechts het uitschot van een bredere Ierse samenleving bestaande uit edele en beschaafde Ieren.

D’Heere liet zich beïnvloeden door zijn Engelse contacten bij het vormgeven van zijn kijk op de Ieren. Naast het portretteren van de beschaafde Ieren, die leefden in door Engeland bestuurde gebieden, beschreef hij in zijn Beschrijving der Britse Eilanden de wilde Ieren als 'wilde indianen', die naar verluidt zich besmeurden met het bloed van hun vijanden, de lichamen van overleden vrienden aten, en hun vrouwen deelden.

Opvallend is echter dat deze gruwelijke beschrijving moeilijk terug te zien is in zijn illustraties. Voor moderne kijkers stralen zijn personages zelfs een zekere kracht en waardigheid uit. Dit komt deels door D'Heeres realisme en nauwkeurigheid. Toch zijn er veel elementen zichtbaar die voor de Engelsen onmiskenbaar verwezen naar hun 'wilde' aard.

Códice de Trajes

Dit stereotype van de Ierse wilden was niet beperkt tot Engeland, maar verspreidde zich ook elders. Een voorbeeld hiervan is deze tekening uit een Duits kostuumboek. Hier zijn beide mannen opnieuw afgebeeld in saffraankleurige gewaden met opvallende wijde hangmouwen. De archaïsche kleding, blote voeten en speer benadrukken nogmaals de wildheid van de figuren. Ook opmerkelijk is de aanwezigheid van zowel de doedelzak als het karakteristieke zwaard, die beide even prominent figureerden in d’Heeres tekening.

Sommige van de meest krachtige en brute beelden van Ierse wilden zijn tot ons gekomen via koloniale propaganda. De houtsnede hieronder is afkomstig uit een boek uit 1581, geschreven door Derricke, waarin hij de veldtochten van Sir Henry Sidney tegen rebelse Ierse wilden beschrijft. In deze oorlogssetting werd alle subtiliteit terzijde geschoven. We zien opnieuw het kenmerkende lange haar van de Ieren, hun blote voeten en de gewaden met wijde hangmouwen en talrijke plooien. Maar dit keer is er geen ruimte voor nuance of bewondering, zoals de bijschriften duidelijk maken.

Was er echt zoveel vijandigheid tussen de Engelsen en Ieren? De beschikbare bronnen lijken vooral negatieve beelden van de Ieren te laten zien, maar als we voorbij de duidelijke propaganda kijken, ontvouwt zich een andere kant van het verhaal.

Binnen de groep van de 'beschaafde' Ieren zien we een langzaam assimilatieproces dat vruchteloos door de overheid werd tegengehouden. We zien het aanpassingsvermogen van de Ierse cultuur en de herhaaldelijke interesse van Engelsen in Ierse klederdracht. De typische Ierse kledij en haarstijl, zoals hun mantels en saffraankleurige hemden werden herhaaldelijk bij wet verboden. In 1537 trachtte Henry VIII zelfs nogmaals het trouwen met Ierse wilden bij wet te verbieden. Maar al deze initiatieven waren vergeefs.

Deze toenadering is niet verrassend als je bedenkt dat Engelsen al sinds de hoge middeleeuwen in Ierland aanwezig waren. In deze gebieden was er een eeuwenlange uitwisseling waardoor beide culturen sterk met elkaar werden verweven. De Ierse wilden waren dus eerder een randfenomeen. De hiervoor vermelde Robert Payne maakt ons dat ook duidelijk wanneer hij nogal bruut zegt dat “de tweede soort [i.e. Ierse Wilden] het minst in aantal zijn. […] Zij zijn een oorlogszuchtig volk waarvan de meeste afgeslacht werden in de recente oorlogen.”

Bibliografie

Booker, Sparky. "Moustaches, mantles, and saffron shirts. What motivated sumptuary law in medieval English Ireland." Speculum. A Journal of Medieval Studies 96, nr. 3 (2021): 726-70.

Flavin, Susan. Consumption and culture in sixteenth-century Ireland. Saffron, stockings and silk. Woodbridge: Boydell Press, 2014.

Gibney, John. A short history of Ireland, 1500-2000. New Haven: Yale University Press, 2017.

McClintock, Henry. Old Irish & Highland dress and that of the Isle of Man. Dundalk: Dundalgan Press, 1950.

Ziegler, John. "Irish mantles, English nationalism. Apparel and national identity in early modern English and Irish texts." Journal for Early Modern Cultural Studies 13, nr. 1 (2013): 73-95.

Brian Vandecappelle