Engelse burgervrouwen
Vrouwen en de populaire cultuur in zestiende-eeuws Engeland
Heb jij al eens gehoord van pretty privilege? Het verwijst naar het fenomeen waarbij mensen die over het algemeen als fysiek aantrekkelijk worden gezien, extra kansen lijken te krijgen in het leven. In de vroegmoderne tijd had je (ogenschijnlijk) juist het tegenovergestelde. Als mensen zich te luxueus kleedden of opmaakten, dan kregen ze al snel het verwijt dat ze te trots of ijdel waren. Erger nog, mensen zouden zich boven hun stand wagen. Vrouwen hadden het nog erger te verduren, want zij werden er ook van beschuldigd dat ze mannen wilden verleiden met hun mooie jurken en make-up. In het Engeland van de zestiende eeuw was er hierover een heus debat aan de gang. Scrol naar beneden om te ontdekken wat de Engelsen hierover te zeggen hadden.
Tijdens de Engelse renaissance (ca. 1500-1700) had je de zogenaamde pamhlet wars, die een favoriet thema terugbrachten van eigenlijk nooit weggeweest: de aard van de vrouw. In het Engels: The Nature of Womankind. In het levendige Londen van die tijd was er een heuse gemeenschap der letteren ontstaan. Satirici, dichters, dramaturgen, zelfs de staat en de kerk hadden zich er verzameld en schreven over de vrouw voor een nieuw publiek. Dat publiek was de opkomende stedelijke middenklasse, die zich door de uitvinding van de drukpers het geschreven woord kon veroorloven.
Excess of apparel
Naast ‘de vrouw’ klaagden moralisten ook graag het gedrag van hun medemens aan. Een voorbeeld van dat zondig gedrag was de te extravagante kledij die Engelsen droegen. Toen geloofde men namelijk dat je de zedelijkheid van mensen kon aflezen van hun uiterlijk. Elke Engelsman (en –vrouw) moest zich namelijk kleden naar zijn of haar stand. Er bestonden zelfs weeldewetten die deze dingen tot in het kleinste detail regelden. Ook in de kunst vinden we die maatschappelijke rangorde terug. Zo zie je op de bovenstaande gravure van Joris Hoefnagel Engelsen die elk gekleed zijn naar hun stand. Zoom gerust eens in!
Er waren dan wel wetten die specifieerden wie wat mocht dragen, de Engelsen trokken zich hier niet veel van aan. Als we de vele klaagzangen van conservatieve moralisten mogen geloven, althans. Lees hieronder het beklag van Philip Stubbes in zijn polemische Anatomie of Abuses (1583).
"But now there is such a confuse mingle mangle of apparel in England, and suche horrible excesse thereof, as every one is permitted to flaunt it out, in what apparel he listeth himself, or can get by any meanes. So that it is very hard to knowe, who is noble, who is worshipfull, who is a gentleman, who is not. "
- Philip Stubbes, Anatomie of Abuses (1583)
Vrouwen die zorg draagden voor hun voorkomen kregen het nog harder te verduren. Hun uiterlijk werd immers gelinkt aan hun seksualiteit, en hun seksualiteit aan hun eer. Die eer kun je vergelijken met reputatie. Zeker in de vroegmoderne tijd bepaalde je reputatie deels je kansen op een goede job, een goed huwelijk en kansen voor je familieleden. Doste je je dus als vrouw uit, dan vermoedde je medemens dat je een lustige verleidster was. Vrouwen moesten trouwens niet noodzakelijk luxueus gekleed zijn om die belediging over zich heen te krijgen. In alle werken over de aard van de vrouw komt het beeld van de vrouw als verleidster van mannen terug.
"No less truly is the vanity that is used among us in these days. For the proud and haughty stomachs of the daughters of England are so maintained with divers disguised sorts of costly apparel that, as Tertullian an ancient father saith, there is no difference in apparel between an honest matron and a common strumpet."
- A Homily Against Excess of Apparel (zestiende eeuw)
Engelse burgervrouwen in beeldende bronnen
Ook in het kostuumbroek van Lucas d’Heere vinden we verschillende tekeningen terug van Engelse vrouwen. Op folio 72 zien we een Engelse burgervrouw (links) en een Engelse koopvrouw (rechts), beide leden van die nieuwe middenklasse die zich decadente kledij kon veroorloven. Zoals in de pagina over het Théâtre al werd gezegd, veroordeelden kostuumboeken nieuwe modetrends als frivool. Mensen moesten zich kleden volgens hun geslacht, hun nationaliteit en hun stand. Dat zien we ook weerspiegeld bij de Engelse burgervrouwen. In vergelijking met de Engelse adellijke dames gaan ze namelijk vrij sober gekleed. Hun jurken zijn zwart en hun eenvoudige huiken duiden erop dat ze getrouwd zijn. Ze dragen ook geen andere juwelen dan hun trouwring. Enige luxe mochten ze zich toch veroorloven: de openstaande kragen, de versierde mouwen van de linkse vrouw, en de bontkraag van de rechtse vrouw duiden op rijkdom.
In gebedenboeken die bestemd waren voor binnenshuis komt dezelfde conservatieve boodschap terug. In de houtsnede naast een gebed in Queen Elizabeth’s prayer book (1578) worden vrouwen van vier verschillende klasses afgebeeld: een barones, een dame, een boerenvrouw en een vrouw van een landarbeider. Hoe lager de sociale klasse van de afgebeelde vrouw, hoe minder rijk ze gekleed ging. Pas echter op, alle vier de vrouwen zijn aan het dansen met een menselijk skelet, een danse macabre met de dood. De bijschriften zijn verontrustend. “Baronesse brave and hie, prepare thyselfe to dye.” Een waarschuwing voor ons allemaal?
Tina Morthier
Bibliografie
Backhouse, Clare. Fashion and popular print in early modern England: depicting dress in black-letter ballads. Londen: I.B. Tauris, 2017.
Hentschell, Roze. “Moralizing apparel in early modern London: popular literature, sermons, and sartorial display.” Journal of Medieval and Early Modern Studies 39, nr. 3 (2009): 571–95.
Ilg, Ulrike. “The cultural significance of costume books in sixteenth-century Europe.” In Clothing culture, 1350-1650, uitgegeven door Catherine Richardson, 29–48. Abingdon: Routledge, 2016.
Reinke-Williams, Tim. “Women’s clothes and female honour in early modern London.” Continuity and Change 26 (2011): 69–88.
Woodbridge, Linda. Women and the English renaissance: literature and the nature of womankind, 1540-1620. Urbana: University of Illinois Press, 1984.