De hertog van Bourgondië
Heeft Lucas d’Heere zich vergist? In het kostuumboek van Lucas d’Heere staat een hertog van Bourgondië afgebeeld, de linker figuur op de afbeelding links. Als bijschrift staat er: “Le duc Charles de Bourgogne l’an 1400”. In realiteit was in het jaar 1400 Filips de Stoute de hertog van Bourgondië, dus klopt de naam niet met het jaartal bij de figuur van d’Heere. De eerste Bourgondische hertog met de naam Karel was Karel de Stoute die aan de macht was van 1467 tot 1477. Het “Theatre” van Lucas d’Heere werd echter geschreven in 1576/77 en hij was dus zelf geen ooggetuige van het geslacht Valois-Bourgondië. Aangezien in 1576 Filips II van de Habsburgse dynastie aan de macht was als hertog van Bourgondië. De kleding van de figuur kan gedateerd worden rond 1440, de periode waarin Filips de Goede aan de macht was. Als we de afbeelding van d’Heere vergelijken met afbeeldingen van Filips de Goede zien we zeer veel gelijkenissen. Op de miniatuur uit de Chronique de Hainaut zien we dat de kleding goed lijkt op die van de figuur uit het kostuumboek, bijvoorbeeld de manteljurk of jacque genoemd, zwarte tulband hoed en enkellaarsjes. Enkel de kleur verschilt. Ook zien we de hamer in de hand die gelijkend is. Wat niet te zien is, is de ketting van het Gulden Vlies die altijd gedragen wordt door Filips de Goede in de overgeleverde iconografie. Het is wel voor de hand liggend dat Lucas d’Heere gebruik kan hebben gemaakt van de miniaturen en schilderijen over de Bourgondische hertogen om de kleding en het personage over te nemen in zijn kostuumboek. Dit is ook de reden waarom deze pagina zich meer zal focussen op de zelfrepresentatie van Filips de Goede.
Wie was Filips de Goede?
Filips de Goede is geboren op 31 juli 1396 en gestorven op 15 juni 1467. Hij was de zoon van Jan zonder Vrees en kleinzoon van Filips de Stoute. In 1419 is Filips de Goede aan de macht gekomen na de dood van zijn vader. Hij leefde als kind vaak in Vlaanderen en veel minder in Bourgondië, in tegenstelling tot zijn vader en grootvader. Hierdoor had hij ook meer aandacht voor de Nederlanden tijdens zijn regering. Vanaf 1421 is hij begonnen aan een grote expansie van het rijk. Zo heeft hij de rechten op Namen gekocht en was hij erfopvolger van het hertogdom Brabant.
Zelfrepresentatie van de hertog
In zijn zelfpresentatie wil hij laten zien hoe machtig hij is, wat hij allemaal tot zijn beschikking heeft, met als doel een blijvende en grote indruk na te laten op de generaties na hem. Zijn lievelingskleur was zwart, dit wordt zowel beschreven door tijdgenoten, historici als de visuele bronnen die wij vandaag nog tot onze beschikking hebben. De trend dat hij telkens zwart draagt, zet zich pas door vanaf 1440, op het hoogtepunt van zijn macht.
Het portret van Filips de Goede wordt toegeschreven aan Rogier Van der Weyden en zijn atelier. Veel specialisten zijn het erover eens dat Van der Weyden een sleutelrol heeft gespeeld in het tot stand brengen van een blijvend beeld van Filips de Goede. Filips de Goede staat afgebeeld met zwarte chaperon of tulband hoed, statussymbool van de edelen en de halsketting van het Gulden Vlies. Het Gulden Vlies heeft hij opgericht, het is een zeer exclusieve ridderorde die tot vandaag nog bestaat.
Het belang van manuscripten
Filips de Goede was beschermheer en grote fan van de verluchte handschriften. Hierdoor kende de productie van manuscripten en miniatuurschilderijen hun absolute hoogtepunt. Ze probeerden hun macht en net verworven territoria te legitimeren door legendarische en historische verhalen te schrijven, waarin hun dynastie een prominente rol speelt. Deze zijn een belangrijk element om hun zelfpresentatie te gaan etaleren. Tegelijkertijd hadden ze een grote controle over wat geschreven en getoond werd.
Een bekende miniatuur in een verlucht handschrift is de voorpagina van de Chronique de Hainaut, geschreven door Jean Wauquelin en de miniatuur is toegeschreven aan Rogier Van der Weyden. Op de miniatuur zien we Filips de Goede die terug in het zwart gekleed is. Hij heeft een hamer in de hand en draagt de ketting van het Gulden Vlies, voor hem ligt een hond op de grond. De hamer staat symbool voor gezag en de hond staat voor trouw. Voor hem knielt een nederige man met een groot boek in de handen, de Chronique de Hainaut. Wat opvalt is dat het boek dat aangeboden wordt, gesloten is. Dit staat bekend als het symbool van de ambachtelijke kennis die weerspiegeld wordt door het boek, deze worden geheim gehouden door de producenten van het boek en de gilden waarin ze zich verenigen. Het boek is het ideale voorbeeld van propaganda uit die tijd.
Wapenkunde
Het gebruik van de heraldiek of wapenkunde, toont aan dat Filips de Goede ervoor wilde zorgen dat de onderdanen zich verbonden voelden. Dit werd gedaan door zowel de noordelijke als zuidelijke territoria harmonieus bij elkaar te plaatsen, gesymboliseerd door hun wapenschild. Allemaal werden ze geschilderd in dezelfde vorm om die ambitie kracht bij te zetten. Deze wapenschilden werden steeds in hiërarchische volgorde gezet. Vlaanderen heeft hierbij telkens een centrale plaats, door hun sleutelrol in het Bourgondische Rijk zowel op politiek-economisch vlak alsook op het vlak van kunst. Het graafschap Vlaanderen wordt verbeeld door de zwarte leeuw op een gouden ondergrond.
Het wapen van Filips de Goede zelf, dat centraal bovenaan wordt afgebeeld, veranderde ook doorheen zijn bewind. Hierin werd geprobeerd alle nieuwe territoria en de bijhorende titulaire titels te incorporeren, om zijn heerschappij te laten zien. De gouden helm die wordt afgebeeld heeft een andere betekenis. Deze staat symbool voor de koninklijke heraldiek, ze zijn tenslotte familie van de Franse koning.
Conclusie
Bij de zelfrepresentatie van Filips de Goede is steeds geprobeerd geweest om een universeel beeld te tonen door zwarte kleding. Uiteraard was het etaleren van zijn macht van centraal belang. Hij is in zijn opzet geslaagd als we zien hoe wij Filips de Goede herinneren, zes eeuwen na zijn dood, als een belangrijke hertog. Hiervoor werd gebruikgemaakt van machtssymbolen die toen ook al bekend waren, bijvoorbeeld de hamer die staat voor gezag. Wapenschilden konden niet ontbreken om te tonen over welk territorium hij heerste. Verluchte handschriften en schilderijen waren hiervoor het ideale medium.
Tibe Pede
Bibliografie
Conrads, Marian. ”Het theatre van Lucas d’Heere.” PhD diss., Universiteit Utrecht, 2006.
Boulboullé, Jenny. “Illuminating Burgundian black splendours.” In Burgundian black: reworking early modern colour technologies, uitgegeven door Jenny Boulboullé en Sven Dupré. Santa Barbara: EMC Imprint, 2022. https://doi.org/10.55239/bb001
Boulton, D’Arcy en Jan R. Veenstra, eds. The ideology of Burgundy: the promotion of a national consciousness 1364-1565. Leiden: Brill, 2006.
Stein, Robert. Magnanimous dukes and rising states: the unification of the Burgundian Netherlands, 1380-1480. Oxford: Oxford University Press, 2017.
Vaughan, Richard. Philip the Good: the apogee of Burgundy. Londen: Longmans, Green and Co Ltd, 1970.