Merksplas-kolonie
Gemeente Merksplas
Kapelstraat 10, 2330 Merksplas
Context
Ontstaan
De landloperskolonie van Merksplas (1825) is één van de zeven landloperskolonies die gebouwd worden onder het bewind van Willem I tussen 1818 en 1825. De projecten staan onder leiding van de Nederlandse Minister van Koloniën Johannes Van den Bosch (1780-1844) die via zijn organisatie, de Maatschappij van Weldadigheid, een ambitieus plan uitwerkt om armoede in het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden te bestrijden. De landloperskolonie van Merksplas is een onvrije kolonie. In deze ‘kolonies in eigen land’ belanden landlopers, bedelaars en vagebonden na een veroordeling door de rechtbank. Het doel van deze strafinstellingen is om deze sociale verschoppelingen via landarbeid op het rechte pad te krijgen.
Wanneer België de onafhankelijkheid uitroept in 1830 raken de twee koloniën van Merksplas en Wortel in verval. Er is sinds de onafhankelijkheid namelijk een grote afkeer voor alles wat Nederlands is en hierop vormen de kolonies geen uitzondering. De activiteiten vallen in de jaren 1840 op beide sites stil na de ontbinding van de Maatschappij van Weldadigheid. Voor de kolonisten is er geen plaats meer, waarna de Merksplas-kolonie komt leeg te staan.
Aan deze periode van verval komt in de jaren 1870 een einde, nadat de Belgische overheid op 27 november 1866 de Wet ter Beteugeling van Landloperij en Bedelarij uitvaardigt. Deze wet maakt bedelen strafbaar. Wie geen vast adres heeft, systematisch overlast veroorzaakt of zich op straat begeeft met te weinig geld om een brood te kopen, belandt in de landloperskolonie van Merksplas.
Tijdens de twintigste eeuw worden op de site naast landlopers ook andere 'ongewenste' bevolkingsgroepen opgevangen of opgesloten. Joodse vluchtelingen bijvoorbeeld worden in de woelige jaren dertig en veertig in de landloperskolonie ondergebracht. Na de Tweede Wereldoorlog belanden 6.600 collaborateurs en andere politieke gevangenen in de Merksplas-kolonie. Ook tijdens de tweede helft van de twintigste eeuw blijft de Merksplas-site landlopers opvangen, maar in de jaren ‘70 en ’80 komt er vanuit het buitenland steeds meer kritiek op de Belgische kolonies. Armoede is niet langer een geldige reden om mensen op te sluiten. De kritiek leidt in 1993 uiteindelijk tot de afschaffing van de wet ter beteugeling van landloperij en bedelarij. Deze wet betekent dan ook het einde voor de werking van de landloperskolonies. Verschillende kolonisten krijgen een nieuwe bestemming aangewezen, maar een aantal kolonisten beslist om te blijven.
Herbestemming
De landloperskolonie van Merksplas (1825) is één van de zeven landloperskolonies die gebouwd worden onder het bewind van Willem I tussen 1818 en 1825. De projecten staan onder leiding van de Nederlandse Minister van Koloniën Johannes Van den Bosch (1780-1844) die via zijn organisatie, de Maatschappij van Weldadigheid, een ambitieus plan uitwerkt om armoede in het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden te bestrijden. De landloperskolonie van Merksplas is een onvrije kolonie. In deze ‘kolonies in eigen land’ belanden landlopers, bedelaars en vagebonden na een veroordeling door de rechtbank. Het doel van deze strafinstellingen is om deze sociale verschoppelingen via landarbeid op het rechte pad te krijgen.
Wanneer België de onafhankelijkheid uitroept in 1830 raken de twee koloniën van Merksplas en Wortel in verval. Er is sinds de onafhankelijkheid namelijk een grote afkeer voor alles wat Nederlands is en hierop vormen de kolonies geen uitzondering. De activiteiten vallen in de jaren 1840 op beide sites stil na de ontbinding van de Maatschappij van Weldadigheid. Voor de kolonisten is er geen plaats meer, waarna de Merksplas-kolonie komt leeg te staan.
Aan deze periode van verval komt in de jaren 1870 een einde, nadat de Belgische overheid op 27 november 1866 de Wet ter Beteugeling van Landloperij en Bedelarij uitvaardigt. Deze wet maakt bedelen strafbaar. Wie geen vast adres heeft, systematisch overlast veroorzaakt of zich op straat begeeft met te weinig geld om een brood te kopen, belandt in de landloperskolonie van Merksplas.
Tijdens de twintigste eeuw worden op de site naast landlopers ook andere ongewenste bevolkingsgroepen opgevangen of opgesloten. Joodse vluchtelingen bijvoorbeeld worden in de woelige jaren dertig en veertig in de landloperskolonie ondergebracht. Na de Tweede Oorlog belanden 6.600 collaborateurs en andere politieke gevangenen in de Merksplas-kolonie. Ook tijdens de tweede helft van de twintigste eeuw blijft de Merksplas-site landlopers opvangen, maar in de jaren ‘70 en ’80 komt er vanuit het buitenland steeds meer kritiek op de Belgische kolonies. Armoede is niet langer een geldige reden om mensen op te sluiten. De kritiek leidt in 1993 uiteindelijk tot de afschaffing van de wet ter beteugeling van landloperij en bedelarij. Deze wet betekent dan ook het einde voor de werking van de landloperskolonies. Verschillende kolonisten krijgen een nieuwe bestemming aangewezen, maar een aantal kolonisten beslist om te blijven.
Herbestemmingvraagstukken
Terwijl grote delen van de site een nieuwe functie gekregen hebben, is er ook sprake van een voortzetting van de oorspronkelijke functie. Het Centrum voor Illegalen heeft de voormalige slaaphallen van de landlopers ingenomen. Niet landlopers, maar gevangenen en uitgeprocedeerde asielzoekers verliezen hun rechten. Ook isolatie blijft een rode draad in het verhaal van Merksplas. Landlopers zijn meestal mensen die de dorpelingen niet kennen. Als gevolg helpt niemand hen, terwijl bedelaars vaak wel de nodige hulp krijgen. Ook vandaag zien we dit terugkomen in de houding van sommigen ten opzichte van uitgeprocedeerde asielzoekers in België. Landlopers als verstotenen van de maatschappij lijken in dat opzicht niet heel hard te verschillen van de huidige bewoners van het Centrum voor Illegalen. Zo blijft de Merksplas-kolonie plaats geven aan rechtsberovende instellingen en mensen zonder thuis. Authenticiteit blijft zo de herbestemming van dit domein beïnvloeden.
Een tweede thema gaat over de verschillende personen en groeperingen die de diverse herbestemmingen verwezenlijkt hebben en nog steeds verwezenlijken. Om tot deze herbestemmingen te komen is een efficiënte samenwerking tussen de actoren een must. De dag van vandaag speelt erfgoed een steeds belangrijkere rol. Dit verklaart het groeiende streven naar erkenning door o.a. UNESCO Werelderfgoed, ICOMOS en de bescherming van het (ruraal) erfgoed door de Vlaamse overheid. Hierbij is echt sprake van een beweging van onderuit. Buurtbewoners, de heemkundige kringen en de gemeente Merksplas zijn hierin de voortrekkers. In 1997 wordt de vzw Kempens Landschap opgericht. De stichting zorgt voor allerlei subsidieprojecten en helpt zo mee aan de toeristische aantrekkelijkheid van het gebied. Daarnaast zijn er nog andere betrokkenen zoals Natuurpunt.
Vervolgens is er ook nog de overdracht van de informatie. Bij het bezoek aan het gevangenismuseum valt het op dat de link vaak gelegd wordt met het landslopersverleden. Zo zijn er bijvoorbeeld spelletjes ontwikkeld waarbij kinderen een ‘koloniemunt’ kunnen verdienen en kunnen bezoekers hun ‘favoriete koloniemoment’ delen.
Tot slot is er nog het thema ‘grenzen’. Het contrast tussen openheid en geslotenheid is in Merksplas heel duidelijk zichtbaar. Enerzijds zijn er de hotels, B&B’s, restaurants of brasseries en het museum met als bedoeling om zoveel mogelijk toeristen te lokken. Anderzijds is er de huidige gevangenis die nog steeds gebruikt wordt en die de geslotenheid die er nog steeds aanwezig is heel mooi aantoont.
Lara Ergül Claeys, Sander De Bruyn & Yana van der Steen
Meer weten?
Horsten, Toon. Landlopers. Leuven: Davidsfonds, 2017.
Kolonie 5-7. Geraadpleegd 30/03/2023. https://www.kolonie57.be.
“Merksplas.” Koloniën van Weldadigheid. Geraadpleegd 30/03/2023. https://www.kolonienvanweldadigheid.eu.
Vandenameele, Emile. “Van wankele weldadigheid naar erkende erfgoedsite. De evolutie van de Belgische koloniën van weldadigheid In Wortel En Merksplas tot 'lieux de mémoire' en Unesco Werelderfgoed (1993-2021).” Masterproef, Universiteit Gent, 2022.
Van den Broeck, Karl. “Landloperskolonies: paradijs voor ‘futlozen’?” EOS Wetenschap. Geraadpleegd 30/03/2023. https://www.eoswetenschap.eu/geschiedenis/landloperskolonies-paradijs-voor-futlozen.
