Abdij van Herkenrode
Eigenaar: Toerisme Vlaanderen
Erfpachter: Herita vzw
Adres: Herkenrodeabdij 3511 Hasselt
Geschiedenis
Van klooster...
De abdij van Herkenrode bevindt zich in het vroegere graafschap Loon. Aan het einde van de twaalfde eeuw verkoopt Gerard I, graaf van Loon, grond aan een groep religieuze vrouwen om er een abdij te stichten. Niet veel later sluit de abdij zich aan bij de orde van Cîteaux. De site heeft eeuwenlang een religieuze functie: het herbergen van een gemeenschap van cisterciënzerinnen en in de gebouwen die religieuze activiteiten en het goederenbeheer faciliteren. Hoewel hun functie eeuwenlang onaangeroerd blijft, verandert het aanzicht van de site continu. Vanaf de zestiende eeuw wordt hun stijl en inrichting luxueuzer, en raakt het als ‘paradijselijk eiland’ steeds verder verwijderd van de traditionele waarden van de cisterciënzerinnen. Vandaag vormt de abdij een eclectische verzameling van gebouwen, die de vele aanpassingen door de tijd heen weerspiegelt.
... naar industrie ...
Met de Franse Revolutie wordt de gemeenschap voor het eerst geconfronteerd met een radicale herbestemming die niet langer een religieuze en contemplatieve, maar voortaan een commerciële en private invulling kent. In de gebouwen wordt een textiel- en suikerfabriek gevestigd, de landbouwgebieden worden geprivatiseerd en de voormalige residentie van de abdissen wordt een particuliere residentie, ‘een chateau’.
... en opnieuw naar klooster.
Twee eeuwen later krijgt een deel van de site opnieuw een religieuze functie. Ditmaal neemt een gemeenschap van kanunnikessen van het Heilig Graf er zijn intrek, en voegt aan de bestaande historische gebouwen een nieuw modern complex toe. Hoewel het leven binnen dit convent gesloten is en zich voornamelijk in het nieuwe gebouwencomplex bevindt, krijgt een ander deel van de site een architecturale opfrissing, gekoppeld aan een nieuwe publieksfunctie (horeca, belevingscentrum).
Wat nu?
Vandaag is Herkenrode een aantrekkelijke bestemming voor uitstappen met het hele gezin. De site heeft een museum, brasserie, kunst en natuurgebied. Helaas staan vele gebouwen momenteel leeg en wachten op een herbestemming.
Door het recente vertrek van de zusters blijven het abdissenkwartier en het klooster van de zusters voorlopig onbestemd. Ze vormen vandaag het onderwerp van een nieuw vraagstuk rond herbestemming van de hele site.
Herkenrode herbestemmen
Identiteit
Net zoals mensen, hebben abdijen een eigen identiteit, een manier waarop die zich profileert. Deze identiteit is complex en verandert door de tijd heen. Zo is de identiteit van Herkenrode al meermaals veranderd: de abdij heeft niet alleen een religieuze invulling gehad, maar ook een industriële. Dit toont aan dat herbestemming van alle tijden is, net zoals een veranderende identiteit. Maar hoe moet het verder in de toekomst? Moet de oorspronkelijke functie als plaats van ora et labora bewaard blijven, of is een geheel andere visie, met een nieuwe identiteit, interessanter?
Er blijft controverse rond dit thema. De grote, moderne kunstinstallatie van Hans Op de Beeck is hier een mooi voorbeeld van. Het staat op de plek waar vroeger de kerk stond, in het hart van de abdijsite. Hoewel het kunstwerk een moderne invulling is van de vroegere kerk, namelijk bezinning, reflectie, nadenken over het hiernamaals, etc. zijn de reacties niet unaniem positief.
Macht en participatie
Meerdere stakeholders zijn betrokken bij de herbestemming van Herkenrode. Toerisme Vlaanderen is de eigenaar van de site, maar Herita is sinds 2023 de beheerder. Herita is een organisatie die zich inzet om erfgoed te beheren, behouden en open te stellen voor het grote publiek. Beide partners zetten vooral in op toerisme. Daarom kende de Vlaamse overheid Herkenrode vijf miljoen euro toe om er een toeristische hotspot van te maken. De Stad Hasselt is nauw betrokken bij het project en wil van Herkenrode “een parel maken op de Hasseltse kroon”. Buurtbewoners, scholen, verenigingen, enzovoort trekken naar Herkenrode om te wandelen en te leren over haar geschiedenis.
De abdij en het landschap van Herkenrode zijn sinds 1974 beschermd erfgoed. Dit betekent dat de erfgoedwaarden en materiële kenmerken bewaard moeten blijven, en dat iedere renovatie doordacht moet zijn.
Het is daardoor ook belangrijk dat alle betrokken partijen een stem krijgen in de herbestemming van de site, waardoor zowel de gemeenschap, als experts ingezet worden om de beste herbestemming te behalen.
Toerisme Vlaanderen geeft aan dat er ruimte en vraag is naar participatie met buurtbewoners en ondernemers uit de buurt. In de zomer van 2022 brachten Toerisme Vlaanderen, Herita en de stad Hasselt de bezoekers, plaatshouders, omwonenden, ondernemers, experts en overheden samen om na te denken over de toekomst van de abdij. Ze focussen sterk op een duurzame herwaardering die de ziel van de plek respecteert en richten hun blik zowel op het verleden als op de toekomst. Toerisme is daarin een belangrijke pijler. De buurtbewoners en bezoekers kunnen onder andere genieten van de mooie wandel- en fietspaden. Zo is de eerste realisatie die tot stand kwam binnen de samenwerking de wandel-lus “Wandel en Beleef Herkenrode” in de zomer van 2022. Momenteel staan ze in de beginfase om weer interesse te creëren voor de geschiedenis van de site. Herkenrode organiseerde het Erfgoedlab: waarin experten de geschiedenis van Herkenrode via lezingen en rondleidingen naar het brede publiek brachten. Daarnaast mochten de studenten architectuur en interieurarchitectuur van de UHasselt mee nadenken over de herbestemming van de abdijsite. Ze toonden hun ontwerpen in een expo waar alle buurtbewoners naar toe konden. Zo willen ze Herkenrode openstellen aan al de betrokken partijen om de toekomstplannen te tonen, inspiratie op te wekken en het debat te starten.
Grenzen
Het blijft een moeilijke evenwichtsoefening tussen de open- en geslotenheid van de site. Moet de site volledig publiek toegankelijk worden als een toeristische hotspot? Of dreigt de identiteit van de abdij als een plek van spiritualiteit en stilte daarmee verloren te gaan? Een combinatie van een open en (deels) gesloten deel zou een oplossing kunnen bieden.
Authenticiteit
Bij herbestemming dringt zich onvermijdelijk de vraag op welke aspecten van de historische authenticiteit van de site moeten behouden blijven, en welke ondergeschikt worden aan nieuwe hedendaagse noden. Ondanks alle veranderingen in de voorbije eeuwen bleef de religieus-spirituele functie echter primordiaal, en ook vandaag wijzen bezoekers nog steeds op de meerwaarde van contemplatie, spiritualiteit en rust die deze site uitdraagt. Maar om deze vorm van historische authenticiteit te kunnen behouden moeten we ook dit religieuze ideaal durven hertalen naar een eigentijdse invulling en beleving.
Voor die nieuwe invulling stellen we drie perspectieven voor, die alle vertrekken vanuit het idee dat een herinvulling van de geestelijke authenticiteit moet gebeuren met respect voor de historische materiële authenticiteit (gebouwen, interieur, inboedel), en in relatie moet staan met een breder publiek van omwonenden, bezoekers en passanten. Deze authenticiteit wordt belichaamd door de gebouwen maar blijft slechts bij materie als de geest ontbreekt. Dit hoeft evenwel niet uit te sluiten dat men er bewust voor kan opteren om bepaalde onderdelen van het architecturale erfgoed in zijn huidige staat te laten (bv. de zustercellen), terwijl andere met het oog op hergebruik gerenoveerd worden (het abdissenkwartier, de infirmerie, de kapel).
(1) Sociaal perspectief — De site als uitdrager van Caritas
Ideeën voor invulling: woonzorgcentrum, serviceflats, opvang en begeleiding van psychisch kwetsbaren, kinderdagverblijf, zorgboerderij …
(2) Residentieel perspectief — De site als plek van ‘community’ huisvesting (‘micro’ versus ‘macro community’)
Ideeën voor invulling: organisatie van co-housing, hostel, hotel, sociale huisvesting, opvangcentrum, seminaries voor bezinning en lezingen, retraite voor studenten ...
(3) Cultureel perspectief — De site als ‘Gesamtkunstwerk’
Ideeën voor invulling: heropleving van de ‘grandeur’ van de abdij van weleer, verder investeren in kunst (bv. het ‘Silent Valley’ project (https://hansopdebeeck.com/exhibitions/2015/the-quiet-view)), organisatie van tentoonstellingen voor beginnende en erkende kunstenaars, ateliers en workshops...
(4) Omgevingsperspectief — De site als historische symbiose van mens en natuur
Ideeën: behoud en verdere exploitatie van de wandel- en fietsinfrastructuur (GR5, route naar Compostela), workshops in de kruidentuin, aanleggen van een pluktuin, buitenworkshops yoga, meditatie en tai chi.
Educatie
Blok-gelegenheid tijdens examenperiodes, educatieve/recreatieve wandeling, het belevingscentrum.
In zekere zin wordt de site op dit moment ook ad hoc gebruikt ter onderricht van studenten architectuur die in de toekomst nog met herbestemmingsvraagstukken in aanraking zullen komen.
Auteurs van de pagina
Thibault, Florine, Lisa, Emelie, Annelyn, Dries, Luca, Arno en Bert
Meer weten?
https://www.abdijsiteherkenrode.be/
