Digitaal zegelrepertorium ARA

Voor onze archiefopdracht gingen we aan de slag met het digitaal zegelrepertorium van het Algemeen Rijksarchief. Specifiek leggen we de nadruk op middeleeuwse zegels van adellijke vrouwen. We hebben gezorgd voor een diverse waaier aan adellijke vrouwen: koninginnen, een keizerin, aartshertoginnen, een hertogin, gravinnen en een abdis. In wat volgt wordt eerst toelichting gegeven bij het gebruikte zegelrepertorium. Hierna gaan we kort in op de zegelpraktijken van vrouwen in de middeleeuwen. Vervolgens worden de verschillende vrouwenzegels om de beurt besproken. Afsluiten doen we met enkele concrete onderzoeksvragen die de relevantie en het nut aantonen om zegels van adellijke vrouwen te bestuderen.

De meeste zegels uit onze selectie komen uit het digitaal zegelrepertorium van het Algemeen Rijksarchief. Het grootste deel van deze collectie zijn zegelafgietsels, ook wel moulages genoemd. Dit is de op één na grootste verzameling zegelafgietsels ter wereld, met bijna 38.000 stuks. Men heeft vanaf 1864 dus kopieën gemaakt van de originele zegels, hierdoor kunnen de originelen niet meer geraadpleegd worden en blijven ze beter bewaard. Zegels zijn immers zeer broos, van ongeveer 10% van de moulages is het originele zegel ondertussen verloren gegaan. Vandaag is de volledige collectie moulages gedigitaliseerd en zijn ook deze niet meer raadpleegbaar in de leeszaal. Hierdoor blijft ook de kwaliteit van deze moulages zo goed mogelijk bewaard en zijn deze tegelijk toegankelijk voor een breder publiek.

Een zegel is een signum en toont persoonlijke verantwoordelijkheid. Hoewel een zegel meestal van één persoon is, vervult dit toch een dubbele functie. Naast het feit dat dit een persoonlijke identiteitsmarker is, drukt dit immers ook een vorm van groepsbewustzijn uit. Wanneer we zegels bestuderen, is het belangrijk om te kijken naar de gelaagdheid en de verschillende onderdelen: de iconografie, de legende, het eventuele wapenschild en de titels en link met de intitulatio op de oorkonde. Dit zullen we dan straks ook toepassen op enkele zegels. Daarnaast kunnen we van deze onderdelen dan ook nog eens bestuderen hoe ze evolueren doorheen de tijd en van plaats tot plaats. Dit is immers een politiek en machtsgevoelig proces. Vrouwenzegels zijn dus een materiële spiegel van de juridische status en politieke rechtsmacht van een vrouw.

Bij deze zegels van vrouwen vallen vooral drie aspecten op. Om te beginnen vertellen deze iets over hun voorrechten in de samenleving, wat we vooral kunnen afleiden uit de zegelpraktijk. Als tweede geven de gebruikte titels en heraldische symbolen ons een indicatie over de positie van vrouwen binnen hun familie. Tenslotte vertelt de iconografie van het zegel vooral iets over de collectieve sociale mentaliteit tegenover vrouwen in de samenleving. Wat opvalt is het feit dat vrouwelijke zegels vooral een abstract beeld van een vrouw bevatten en niet zozeer een individu afbeelden. Er is dus sprake van een soort stereotiepe voorstelling. Een vrouwenzegel heeft evenveel authenticatiekracht als een zegel van een mannelijk persoon, maar wordt wel enkel gebruikt voor documenten die opgesteld zijn in hun eigen naam. Ze kan hier dus geen document van haar man mee authentiseren, iets wat voor een man wel mogelijk is. Documenten die voor beide gelden werden immers vaak enkel door de man gezegeld, hier volgt straks een voorbeeld van.

Zegelgebruik door vrouwen begint al vanaf de vroege 11e eeuw, we zien dit als eerste opduiken in Duitsland. Pas een eeuw later komt dit ook voor in Engeland en Frankrijk. Er zijn dus grote regionale verschillen. Deze eerste vrouwenzegels kwamen vaak voor op koninklijk niveau. Een koningin werd, in tegenstelling tot de koning, nooit op een troon afgebeeld maar meestal staand. Deze koninklijke vrouwenzegels waren te onderscheiden van andere adel door haar kroon en eventueel een scepter. Ook zegels van vrouwelijke weduwen werden al vroeg gebruikt, dit vooral zodat weduwen in staat zouden zijn om hun vermogen onafhankelijk en privé te beheren. Pas vanaf 1150 kunnen we spreken van een grotere variëteit in vrouwenzegels, onder andere met vrouwen uit de hoge en middelbare adel. Deze zegels kwamen gezamenlijk voor met zegels van hun vader, echtgenoot of zonen. Dit gebruik kende zijn piek in de periode 1251-1300, wat overeenkomt met de algemene trend van zegelgebruik. Ook zegels van mannen waren namelijk het meest wijdverspreid in de 13e eeuw. Het is wel zo dat tijdens deze 13e eeuw vrouwen het onafhankelijke gebruik van hun zegel verloren en enkel nog mochten zegelen samen met hun vader, echtgenoot of zonen. Vanaf de 14e eeuw zwakt het gebruik van zegels in het algemeen af ten voordele van de opkomst van handtekeningen en het notariële systeem. 

Zoals hierboven vermeld, werden koninginnen en landvorstinnen staand afgebeeld. Ook adellijke vrouwen hebben vaak een rechtstaand beeld op hun zegel. Verder is het in de 11e eeuw vooral gebruikelijk dat vrouwen een borstbeeldvoorstelling hadden als iconografie. Het is belangrijk om te vermelden dat vrouwenzegels zeker niet alleen van adellijke vrouwen afkomstig zijn, ook vrouwen met een ridderlijke afkomst en van niet-adellijke families gebruikten vaak hun eigen zegel. Hier wordt in onze selectie niet verder op ingegaan. 

Dit zegel behoort toe aan Isabella van Beieren. Ze was door haar huwelijk met Karel VI koningin van Frankrijk. Ze leefde in de late veertiende en vijftiende eeuw (1371-1435). Het is een rond zegel zonder legende. Het is ook een staand zegel, Isabelle staat recht op het zegel, een gebruik dat wordt voorbehouden aan landvorstinnen. Isabelle draagt een kroon op haar hoofd en is gekleed in een jurk met een soort van overjas. Ze draagt handschoenen en ondersteunt met haar handen twee schilden. Aan de rechterkant het schild van Frankrijk en links dat van Beieren.

Het volgende zegel is van Catharina de Medici, koningin van Frankrijk. Ze leefde in de zestiende eeuw (1519-1589). Door haar huwelijk met Hendrik II van Frankrijk werd ze koningin. Het is een rond zegel waar ze op staat als weduwe, dit kun je zien doordat ze een weduwe kostuum met kap en sluier aan heeft onder een gesloten kroon. Het zegel komt uit 1569, haar man overleed tien jaar daarvoor. Verder heeft ze ook een gebloemde scepter in de linkerhand, de rechterhand is voor haar borst gebracht met haar vinger omhoog. In de legende van het zegel stelt ze zich voor als moeder van de koning.

Dit is het zegel van Maria Theresia. Ze was aartshertogin van Oostenrijk en koningin van Hongarije en Bohemen van 1740 tot 1780. Door haar huwelijk met keizer Frans I Stefan was ze ook keizerin van het Heilig Roomse Rijk van 1745 tot 1765. Ook hier gaat het over een rond zegel en het zegel komt uit 1765. We zien Maria Theresia die op een troon zit met daarboven een baldakijn/troonhemel waarvan de gordijnen door twee engelen worden omhoog gehouden. Links van Maria Theresia staat de gerechtigheid die een lauwerkrans vast heeft en rechts staat de vrede met een lauwerkrans. Ze heeft een getailleerde jurk aan met korte mouwen. Ze draagt de keizerlijke mantel, in haar rechterhand heeft ze een scepter vast en in de linkerhand een wereldbol. Naast de kolommen staan de wapenschilden van de staten, linksonder een wapenschild van het Heilig Roomse Rijk en rechtsonder een wapenschild van Hongarije. De legende op het zegel luidt als volgt: “MARIA THERESIA D G ROM IMPERATRIX VIDVA REG HVNG BOH & ARCH A DVX BVRG BRAB & COM FLAND”. Dit slaat op de verschillende titels die ze had.

Dit zegel behoort niet toe aan één persoon, maar aan Maximiliaan en Marie, aartshertogen van Oostenrijk. Ze leefden in de zestiende eeuw en trouwden in 1548. Het zegel is dus niet enkel van Maximiliaan, maar ook van Marie. Op het ronde zegel staan in het midden twee schilden naast elkaar, elk met het wapen van Oostenrijk, ondersteund door een zittende leeuw die een gekroonde helm draagt en rond zijn hals een ketting van het Gulden Vlies draagt. Het Gulden Vlies is een exclusieve ridderorde. Aangezien er enkel wapenschilden te zien zijn, is het een wapenzegel. Ze gebruikten dit hoogstwaarschijnlijk wanneer ze samen oorkonden uitvaardigden.

Het volgende zegel is van echtpaar Albert en Isabella Clara Eugenia, de aartshertogen van Oostenrijk. Zij waren de landvoogden van de Zuidelijke Nederlanden sinds 1598. Na het overlijden van Albrecht bleef Isabella landvoogdes tot haar dood in 1633. Het echtpaar bleef kinderloos. Hier is opnieuw sprake van een rond zegel waar Isabella en Albert zittend op een troon worden afgebeeld met een kroon op hun hoofd. Albert heeft een zwaard vast en Isabella een scepter. Tussen hen staat een groot wapenschild dat verwijst naar alle territoria onder hun naam met een kroon boven. Tussen de legende en het veld staan verschillende wapenschilden afgebeeld. De legende op het zegel is niet volledig bewaard, maar er staat: [...]S . D : G : ARCHID : AVSTR : DUC : BURG : BRAB : Zc. COMIT : FLANDR : Zc. A[...]. Ook hier staan hun verschillende titels vermeld.

Hier zien we het zegel van Margaretha van Male. Ze leefde in de 15de eeuw. Ze was gravin van Vlaanderen en door haar huwelijk met Filips de Stoute hertogin van Bourgondië. Ook hier is er sprake van een rond zegel. In het midden staat een ruitvormig schild, de ene helft representeert Bourgondië en de andere helft Vlaanderen. Daarrond steken vier hoeken uit die versierd zijn met adelaars en leeuwen. Naast de parelrand zien we de legende met naam en de verwijzing naar de hoedanigheid van Margaretha van Male: “S MARGUERITE DE FLANDRES DUCHESSE DE BOURGOINGNE”.

Dit zegel is afkomstig van Margareta van Beieren. Ze leefde aan het einde van de veertiende en het begin van de vijftiende eeuw (1363-1423). Ze is gravin van Henegouwen en gehuwd met Louis de Bavière. Het is een rond zegel met in het midden een adelaar die een diamanten schild draagt met als hart de vier leeuwen van Henegouwen.  

Hier zien we het zegel van Jeanne, ze was gravin van Chiny en Loos en leefde in de 13de eeuw. Hier is er sprake van een ogivaal zegel waarop Jeanne staand wordt afgebeeld. Een ogivaal zegel is een zegel dat puntig is afgerond boven- en onderaan.  Ze draagt een kleed en een mantel en heeft een vogel op haar vuist. De legende op het zegel is niet meer zo goed leesbaar, maar dankzij de inventaris van Demay hebben we die wel kunnen achterhalen: “S IOHANE COISSE DE CHIN ET DE LOS”. Ook hier geeft de legende de naam en hoedanigheid van de zegelaar weer.

Dit zegel behoort toe aan Margareta van Constantinopel. Ze leefde in de 13e eeuw (1202-1280) en was gravin van Vlaanderen en Henegouwen. Hoewel de legende niet volledig bewaard is, kunnen we toch nog herkennen dat het laatste woord waarschijnlijk staat voor Henegouwen. Het zegel heeft een ogivale vorm. Er is sprake van een rechtstaand beeld, wat gewoonlijk was voor adellijke vrouwen uit die tijd. Dit zegel is onder andere bewaard aan een vidimus uit het jaar 1246. In de intitulatio van de oorkonde kondigt ze zichzelf met dezelfde titels aan, namelijk ‘Je Margarite, comtesse de Flandre et de Hainau’.

Het volgende zegel is er eentje van Margaretha van de Vagheviere, ze leefde in de vijftiende eeuw (1414-1476). Ze is gehuwd met Pieter Bladelin, hij is ridder en heer van Middelburg. Ze zijn dus van adel. Vanaf de twaalfde eeuw komt het zegel voor bij de hoge en middelbare adel, en vanaf de dertiende eeuw zelfs bij de lagere adel. Het zegel komt uit 1475, op dat moment is Margaretha weduwe. Het is een rond zegel met in het midden een adelaar die een schild draagt, ze staat er dus zelf niet op.

Het laatste zegel is dat van Marie, ze was abdes van de Bijloke in Gent. De Bijloke was een centrum voor ziekenzorg. In de 13e eeuw werden het Bijlokehospitaal en de Bijlokeabdij opgetrokken. Zij was dus de bestuurder van de vrouwenabdij. Het zegel komt uit 1494, dus ze zal geleefd hebben rond het einde van de vijftiende en het begin van de zestiende eeuw. Het is een ogivaal zegel. Ze staat rechtop tussen twee zuilen. Dit is eigenlijk aan landvorstinnen voorbehouden, maar ook adellijke vrouwen volgen dit gebruik op en zelfs kerkelijke gezagvoerders laten zich vanaf de 11e eeuw zo afbeelden. Ze heeft in haar ene hand een staf vast en in haar andere hand een boek, waarschijnlijk de Bijbel. Er staan ook nog twee wapenschilden op.

- Welke bevoegdheden en regentschappen kregen adellijke vrouwen?

- Wat was de juridische status en politieke rechtsmacht van vrouwen in de middeleeuwen? 

- In hoeverre komt de intitulatio van de oorkonde overeen met de legende op het zegel? 

- Hoe evolueerden de mode en vrouwelijke kostuums doorheen de middeleeuwen en van regio tot regio?

Bedos-Rezak, Brigitte. “Women, seals and power in medieval Franse, 1150-1350.” In Women and power in the Middle Ages, uitgegeven door M. Erler en M. Kowaleski, 61-82. Athene: GA, 1988. 

Demay, Germain. Inventaire des sceaux de la Flandre: recueuillis dans les dépôts d’archives musées. Parijs: L’Imprimerie nationale, 1873.

De Paermentier, Els. Syllabus zegelkunde. 

Jardot, Lucie en Olivier Mattéoni. Sceller et gouverner: pratiques et représentations du pouvoir des comtesses de Flandre et de Hainaut (XIII-XVe siècles). Rennes: Presses universitaires de Rennes, 2020. 

Laurent, René. Inventaire de la collection de moulages de sceaux des Archives générales du Royaume. Brussel: Rijksarchief in België. 

“Zegelafgietsels.” Geraadpleegd 05.05.2024. https://search.arch.be/nl/tips/99-zegelafgietsels?fbclid= IwZXh0bgNhZW0CMTAAAR1Bk1x2aGPJ_3PLMAeIrcK2Pgg2Pfd4nyEJ4FsyIqOuAzKNyF207I6cpdQ_aem_ASiQpjnS1pPfpyAFy15_LwRhjN5-W-ZAdtciXwh9TDKPtuahRmN2oejQfxhmEXTZP_aX8NkxaA-d1CVGGETp2dO2